اهمیت و ضرورت بحث تربیت:

بحث ما درباره تعلیم و تربیت در اسلام است. هدف از تعلیم و تربیت، ساختن انسانهاست، مكتبى كه داراى هدفهایى مشخص است و مقررات همه جانبه و سیستم‏هاى حقوقى، اقتصادى و سیاسى دارد، نمى‏تواند یك سیستم خاص آموزشى نداشته باشد؛ یعنى مكتبى كه مى‏خواهد در مردم طرحهاى خاص اخلاقى، اقتصادى و سیاسى پیاده كند خواه هدف آن مكتب، فرد باشد یا جامعه، ناچار از داشتن یك سیستم آموزش است.

اگر هدف، جامعه باشد این افراد هستند كه باید این طرحها را پیاده كنند و اگر هدف هم فرد باشد همین‏طور.

به نظر ما در اسلام هم فرد اصالت دارد هم جامعه، لذا باید با اصول تعلیم و تربیت اسلام آشنا بشویم و بدانیم مقررات تعلیم و تربیتى اسلام چگونه است و چگونه باید انسان را ساخت.⁽²⁾

براى بحث از چیستى تربیت و در مقام تعریف آن، در این جا تربیت را با سه مفهوم نزدیك، اما متفاوت با آن مقایسه مى‏كنیم:

رابطه تربیت و صنعت:

تربیت به طور كلى با صنعت فرق دارد؛ صنعت عبارت است از ساختن و به عبارت دیگر پیراستن و آراستن اشیاء و ایجاد ارتباط میان اشیاء در جهت حكومت انسان، اما تربیت عبارت است از پرورش دادن؛ یعنى به فعالیت در آوردن استعدادهاى درونى بالقوه‏اى كه در چیزى موجود است و لذا تربیت فقط در مورد جانداران به كار مى‏رود و از همین جا معلوم مى‏شود كه تربیت باید متناسب با طبیعت و سرشت شى‏ء باشد؛ یعنى اگر بنا باشد شیئى شكوفا شود، باید كوشید همان استعدادهایى كه در آن است، ظهور و بروز كند و اگر استعدادهایى در شیئى نیست، بدیهى است كه پرورش آن معنى ندارد؛ مثلا ما نمى‏توانیم به یك مرغ ریاضیات تعلیم دهیم. و از همین جا معلوم مى‏شود كه ترس و تهدید، در انسانها عامل تربیت نیست. همان‏طور كه نمى‏شود غنچه‏اى را به زور به صورت گل درآورد و باید آن چه را نیاز دارد در اختیارش گذاشت تا خودش رشد كند، نمى‏توان استعداد انسان را نیز به زور یا تهدید شكوفا كرد.⁽³⁾

حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: دل انسان اقبال و ادبارى دارد و گاهى شاداب و گاه خسته است و هنگام خستگى نباید چیزى - مثلا عبادت - را بر او تحمیل كرد. ^{(4) (5)}

با توجه به مطلب مذكور مى‏توان چنین نتیجه گرفت كه در تربیت انسان دو حالت اصلى وجود دارد:

یكى به نحوى است كه بیشتر درباره آن ساختن و صنعت صدق مى‏كند و آن تربیتى است كه در آن، انسان مانند یك شى‏ء فرض مى‏شود و براى منظور خاصى ساخته مى‏شود؛ مثلا براى تربیت گوسفند پروار، آن را اخته مى‏كنند كه از نظر انسان، اخته كردن گوسفند كامل كردن اوست؛ در حالى كه از نظر خود گوسفند مسلما نقصى در او به وجود آورده‏اند.